(Πλήρης Οδηγός) 2023. Τα ακίνητα, οι μετοχές, οι επιχειρήσεις, το ρίσκο κάθε πιθανής επένδυσης + οι προσωπικές μου επενδυτικές επιλογές

Το καλοκαίρι του 1996 ήμουν 21 ετών και πήγα ως δημοσιογράφος στο ιστορικό συνέδριο του ΠΑΣΟΚ, λίγες μέρες μετά τον θάνατο του Ανδρέα Παπανδρέου. Αν έζησα εκεί 100 διαφορετικές εμπειρίες, αυτή που μου έχει μείνει χαραγμένη πιο έντονα από όλες ήταν η συζήτηση που έκαναν τρεις χωριάτες από την Πιερία, την πατρίδα μου, εκλεγμένοι σύνεδροι. Είχαν έρθει στην Αθήνα χωρίς άλλα ρούχα πέραν αυτών που φορούσαν, είχαν πάει στην κηδεία του Αντρέα για να συλληπηθούν ( = αγκαλιάσουν) τη Μιμή, είχαν πάει στον Μάκη Χριστοδουλόπουλο και μην ξέροντας να χορεύουν περπατούσαν πάνω κάτω στην πίστα με τα χέρια σηκωμένα, ντίρλα. Όμως λίγες ώρες αργότερα, στο πρωινό πριν φύγουν για το συνέδριο, συζητούσαν για το πώς θα «έριχναν» μία από τις διάσημες νέες (τότε) πολιτικούς του σοσιαλιστικού κόμματος. Ήταν πεπεισμένοι και οι τρεις ότι θα τα κατάφερναν και θα τη γοήτευαν με μία απλή καλημέρα τους, άλλωστε το θεωρούσαν βέβαιο ότι θα ερχόταν για να τους ζητήσει ψήφο για την εκτελεστική επιτροπή. Στην ερώτησή μου «μα πώς είναι δυνατόν να περιμένεις να σε κοιτάξει αυτή εσένα, από το Χ χωριό της Πιερίας;» η απάντηση του ενός ήταν αφοπλιστική: «Και γιατί όχι; Όσες ελπίδες έχει ένας διάσημος, άλλες τόσες έχω και εγώ να τα καταφέρω. 50 – 50. Και ας μην είμαι έτοιμος, όπως λες εσύ, θα πάω και θα το παλέψω, έστω και χωρίς άλλη αλλαξιά ρούχα, χωρίς προσπάθεια και προετοιμασία».

Κάπως έτσι προσεγγίζουν ακόμη και τώρα, εν έτει 2023, πολλοί Έλληνες τις επενδύσεις και το επιχειρείν. Αν είσαι ένας από αυτούς που πιστεύουν πως όλα γίνονται αρκεί «να βρεις την άκρη», χωρίς προσπάθεια και προετοιμασία, μη διαβάσεις παρακάτω, δεν σε αφορά το θέμα. Μπορείς να ψάξεις την επόμενη Wind Media. 

Το επενδυτικό περιβάλλον του 2023

Μπορεί η περσινή χρονιά να «έδειχνε» προβληματική, όμως υπήρχαν και πολλά θετικά σημάδια στον ορίζοντα, ήταν εύκολο κάποιος να διαλέξει να δει το «ποτήρι» μισογεμάτο, παρά μισοάδειο. 12 μήνες μετά, τα δεδομένα είναι ξεκάθαρα για όποιον θέλει να δει την αλήθεια κατάματα:

• Ο πόλεμος στην Ουκρανία σε λίγο θα κλείσει 1 χρόνο, χωρίς να φαίνεται ξεκάθαρη κατάληξη για αυτόν.

• Η Κίνα συνεχίζει να έχει προβλήματα με τον κορωνοϊό, να κλείνει μεγάλες περιοχές της χώρας, να απορρυθμίζει τις διεθνείς εφοδιαστικές αλυσίδες κλπ. Φέτος ίσως ζήσουμε και τη χρονιά που η ανάπτυξη εκεί ίσως πέσει χαμηλότερα από τη μέση παγκόσμια ανάπτυξη, για πρώτη φορά εδώ και δεκαετίες. (Πάντως πέρσι η Κίνα υπέγραψε μεγάλες συμφωνίες στην Αφρική, για να διασφαλίσει σπάνιες γαίες).

• Ο πληθωρισμός ήρθε και θα μείνει, ακόμη και αν δείξει σημάδια υποχώρησης φέτος. Αν ένα προϊόν κόστιζε 10 Ευρώ το 2020, 10,5 το 2021, 12 το 2022 και 12,6 το 2023, οι ειδικοί θα πανηγυρίσουν για τη μείωση του πληθωρισμού, όμως στην πράξη η τιμή του προϊόντος αυτού θα έχει γίνει πιο ακριβή, ενώ η αγοραστική δύναμη της πλειοψηφίας των πολιτών θα έχει υποχωρήσει.

• Η Ευρωζώνη μάλλον θα μπει σε ύφεση φέτος, το κόστος της ενέργειας είναι μεγάλο, ενώ έχει ξεκινήσει και μία πρωτόγνωρη διαδικασία μεταφοράς μεγάλων εργοστασίων από την Ευρώπη στις ΗΠΑ (αλλά και έξω από την Κίνα).

• Η Αμερικανική Κεντρική Τράπεζα (Fed) μας είπε προ ημερών ότι δεν θα μειώσει το επιτόκιο παρέμβασής της φέτος, ενώ έχει ήδη ξεκινήσει ποσοτική σύσφιξη = τραβάει ρευστότητα από την αγορά.

• Στη Γερμανία και πολλές άλλες Ευρωπαϊκές χώρες, εκτός από τα τεράστια προβλήματα ενέργειας, έχουμε πλέον ελλείψεις φαρμάκων και άλλων αγαθών που τα είχαμε δεδομένα για δεκαετίες. 

• Η σημερινή ηγεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει δείξει κατ’ επανάληψη ότι είναι εμφανώς κατώτερη των περιστάσεων και συχνά έχει επιλέξει την προώθηση προτεραιοτήτων που έρχονται σε πλήρη αντίθεση με τις ανάγκες της πλειοψηφίας των πολιτών…

• … οι οποίοι πολίτες έχουν χωριστεί σε περισσότερες υποκατηγορίες από παλιά, με σημαντικό πλέον τμήμα της κοινωνίας να αρνείται να δουλέψει, επικαλούμενο πάσης φύσεως δικαιολογίες, λογικές και μη. 

• Οι περισσότερες οικονομίες έχουν δείξει μεγάλη ανθεκτικότητα μέχρι τώρα, προσπαθώντας να κρατήσουν όρθιες τις επενδύσεις και την κατανάλωση με κάθε τρόπο. Κάποιοι λένε ότι έτσι απλά μεγενθύνουν το πρόβλημα, άλλοι ότι μπορεί να περάσουμε την περίοδο ύφεσης πιο ήπια.

• Η φούσκα των κρυπτονομισμάτων συνεχίζει να σκάει και μαζί της να καταστρέφονται πολλοί επενδυτές. Το 2023 αναμένεται να ζήσουμε ακόμη περισσότερες «εμπειρίες» στον συγκεκριμένο χώρο.

• Οι χώρες καλούνται να λάβουν μέτρα και να συσφίξουν τους προϋπολογισμούς τους. Πχ ελάχιστοι έχουν διαβάσει και ακόμη λιγότεροι έχουν καταλάβει ότι το 2023 η Ελλάδα θα πρέπει να «λάβει μέτρα δημοσιονομικής προσαρμογής ύψους 5 δις Ευρώ, ενώ θα χρειαστεί να αυξήσει τα έσοδά της και κατά 1,7 δις Ευρώ», σύμφωνα με όσα έχει δεσμευτεί να εφαρμόσει η χώρα μας και εξηγεί η Καθημερινή. 
• (Βάζω το link της Καθημερινής, γιατί σε όσους το λέω εδώ και μήνες παίρνω την απάντηση ότι κάνω λάθος…)

• = μέχρι τις εκλογές, η Ελλάδα θα συνεχίσει να εμφανίζεται ότι «πηγαίνει τραίνο», σαν κάποιος ασθενής που του έχουν δώσει κορτιζόνη και αναβολικά και εμφανίζεται να μην έχει κανένα πρόβλημα. Μετά τις εκλογές θα μάθουμε αν αυτό είναι αλήθεια ή αν ξυπνήσουμε σε μία άλλη πραγματικότητα…

• (Η μείωση της κατανάλωσης ενέργειας σε πολλές Ευρωπαϊκές χώρες φέτος, όπως και στην Ελλάδα, σε συνδυασμό με τα τεράστια προβλήματα που έχουν ακόμη και εταιρείες διατροφής, τα σούπερ μάρκετ κλπ με κάνουν να πιστεύω πως το 2023 το διαθέσιμο εισόδημα θα είναι μειωμένο, το ίδιο και η διάθεση για διακοπές = θα εκπλαγώ αν το 2023 ο τουρισμός στην Ελλάδα συνεχίσει να ανεβαίνει. Δεν αναμένεται να αντιμετωπίσει προκλήσεις το τμήμα της αγοράς που απευθύνεται στους πλούσιους, αλλά αυτό που στοχεύει στους «μεσαίους»).

Οι πέντε βασικοί πυλώνες των επενδύσεων

Πριν από περίπου 12 μήνες δημοσίευσα εδώ την προσέγγισή μου για τη χρονιά που πέρασε και το ρίσκο που εντόπισα σε κάθε κατηγορία επενδύσεων. Εκ του αποτελέσματος και από τα κυριολεκτικά εκατοντάδες μηνύματα που έλαβα, μάλλον δεν έπεσα και πολύ έξω (μπορείς να διαβάσεις ξανά το κείμενο και να αποφασίσεις μόνη / μόνος σου).

Με βάση τα παραπάνω δεδομένα του κόσμου γύρω μας, έλα να δούμε μαζί και το ρίσκο κάθε επένδυσης τη φετινή χρονιά, αφού πρώτα θυμηθούμε ότι υπάρχουν πέντε βασικοί πυλώνες που πάνω τους στηρίζεται μία επένδυση: 

1. Να κατανοήσουμε και να συμφωνήσουμε στο ρίσκο κάθε επένδυσης

2. Να δούμε ποιο είναι το επενδυτικό προφίλ καθενός από εμάς

3. Να καταλάβουμε το πώς λειτουργεί η μόχλευση σε ένα δάνειο

4. Να ξεχωρίσουμε την παθητική από την ενεργητική επένδυση

5. Να θυμηθούμε πότε πουλάμε, πότε κάνουμε stop loss και ποια όρια βάζουμε σε μία επένδυση

Με όλα αυτά στο μυαλό μας (δηλαδή ενθυμούμενοι πως δεν ισχύουν όλα για όλους και κάτι που μπορεί να ταιριάζει σε εσένα, μπορεί να μην ταιριάζει σε έναν φίλο σου και το αντίθετο), ας ξεκινήσουμε να αναλύουμε τις επιλογές μας φέτος. Σου θυμίζω πως όσο πιο μεγάλο ρίσκο παίρνεις, τόσο πιο μεγάλη πρέπει να είναι και η απόδοση που αναμένεις, για να αξίζει τον κόπο. Όμως το μεγάλο ρίσκο μπορεί να οδηγήσει και σε ολοκληρωτική απώλεια περιουσίας. Το μικρό ρίσκο συνήθως σε προστατεύει από την καταστροφή, αλλά στην άνοδο δεν σου δίνει τις αποδόσεις που ονειρεύεσαι. 

Για να είναι πιο εύκολο, ας μετρήσουμε το ρίσκο από το 1 ως το 10, με το 1 να είναι το χαμηλότερο ρίσκο και το 10 να είναι το υψηλότερο.

(Στο τέλος του κειμένου, θα δεις και τις δικές μου επενδυτικές επιλογές φέτος).

Α. Ακίνητα

Για το θέμα έχουμε μιλήσει κατ’ επανάληψη και σου έχω εξηγήσει ότι υπάρχουν 5 διαφορετικές αγορές ακινήτων, ενώ πριν λίγους μήνες σου εξήγησα το ζήτημα με λεπτομέρεια για την κατεύθυνση της αγοράς. Πάμε να δούμε κάποιες υποκατηγορίες επένδυσης στον κλάδο, μιας και δεν είναι όλα τα ακίνητα το ίδιο πράγμα:

Α1. «Επενδύω στο σπίτι που θα μείνω»

Εκτίμηση ρίσκου για το 2022: 1 – 4 / 10

Εκτίμηση ρίσκου για το 2023: 3 – 5 / 10

Με τις τιμές των ακινήτων να συνεχίζουν να ανεβαίνουν, ταυτόχρονα με το κόστος των δανείων και τη ραγδαία άνοδο των επιτοκίων, αν θέλεις να επενδύσεις στο σπίτι που θα μείνεις ένας κίνδυνος έχει εμφανιστεί στον ορίζοντα: Να αγοράσεις ένα ακίνητο (ως 350.000 Ευρώ) με υψηλή αξία σε συνδυασμό με δάνειο και να βρεθείς εκτεθειμένος σε περίπτωση που μπλοκάρει η αγορά και ο ίδιος χάσεις τη δουλειά σου. Μην το αποκλείεις, συμβαίνει σε κάθε κρίση = αν έρθει και τώρα κάτι τέτοιο, το φαινόμενο θα επαναληφθεί.

Βέβαια αυτός ο κίνδυνος παραμένει αρκετά μικρός και η επένδυση για το δικό σου σπίτι συνεχίζει να έχει νόημα, αν τηρούνται μία σειρά από προϋποθέσεις (Το 2023 θα γράψω πολλά σχετικά κείμενα).

Α2. «Επενδύω σε σπίτια, για να εισπράττω ενοίκια»

Εκτίμηση ρίσκου για το 2022: 2 – 5 / 10

Εκτίμηση ρίσκου για το 2023: 3 – 5 / 10

Σχετικά ασφαλής επιλογή, με υπαρκτές δυνατότητες αύξησης του κεφαλαίου, αλλά μερική προστασία από τον πληθωρισμό και (αν επιλεγεί σωστά το ακίνητο) δυνατότητα καταγραφής υπεραξιών. Απλά οι τιμές έχουν ανεβεί αρκετά για τα ακίνητα που «είναι εύκολα ενοικιάσιμα», για αυτό και έχει μεγαλώσει λίγο το ρίσκο (που πάντως παραμένει χαμηλό).

Υπενθυμίζω ότι:

• Αγοράζουμε ακίνητο που μπορούμε εύκολα να ενοικιάσουμε και εύκολα να μεταπωλήσουμε
• Κρατάμε μικρό καλάθι για τις αποδόσεις και αποφεύγουμε να πιστέψουμε τις «επιδερμικές» προσεγγίσεις των μεγάλων αποδόσεων, που η Ελλάδα δεν έχει.
• Υπολογίζουμε την καθαρή επένδυση της επένδυσης, αφού αφαιρέσουμε τον φόρο επί του ενοικίου, τον  ΕΝΦΙΑ, άλλα έξοδα και την ενδεχόμενη ανάγκη επισκευής.

Α3. «Επενδύω σε εμπορικά ακίνητα / μαγαζιά / ξενοδοχεία / ακίνητα για AirBnB»

Εκτίμηση ρίσκου για το 2022: 2 – 7 / 10

Εκτίμηση ρίσκου για το 2023: 4 – 7 / 10

Εδώ θα ήθελα να κρατήσεις στο μυαλό σου τα εξής, εκτός από αυτά που έχουμε ήδη συζητήσει πέρσι + την ανάλυσή μου για τον τουρισμό:

• Μην ξεχνάς τη διαφορά της ενεργητικής από την παθητική επένδυση
• Ως παθητική επένδυση, τα συγκεκριμένα ακίνητα παραμένουν αρκετά ασφαλή ως επιλογή, αφού κρατήσεις στο μυαλό σου το τι σημαίνει «καθαρή απόδοση».
• Ως ενεργητική επένδυση, δηλαδή επένδυση με την οποία θα ασχοληθείς προσωπικά, εκτιμώ ότι το ρίσκο έχει αρχίσει να αυξάνεται, μιας και αφενός θα αγοράσεις πιο ακριβά σε σχέση με πέρσι, αφετέρου η οικονομική περίοδος που ακολουθεί δεν είναι ρόδινη.

Οι αποθήκες παραμένουν μία πολύ καλή επιλογή, αλλά και πολύ σπάνια. Για τα μαγαζιά και την αγορά τους μπορώ να γράψω ολόκληρο βιβλίο, κράτα ότι μετράει πάντα η τοποθεσία τους, αλλά και σειρά άλλων παραμέτρων που αφορούν κυρίως τη στρατηγική σου. Τα ξενοδοχεία είναι πιο δύσκολα από όσο νομίζεις, αν θελήσεις να τα δουλέψεις, το ίδιο και ένα διαμέρισμα που θα αξιοποιηθεί για AirBnB.

(Για τα χωράφια τα είπαμε εδώ).

Α4. Ακίνητα μεγάλης αξίας + τουριστικά ακίνητα σε κορυφαία σημεία

Εκτίμηση ρίσκου για το 2022: 2 – 4 / 10

Εκτίμηση ρίσκου για το 2023: 2 – 4 / 10

Ένα διαμέρισμα στα νότια προάστια της Αθήνας, μία βίλα στη Μύκονο κλπ είναι ακίνητα που απευθύνονται σε λίγους επενδυτές. Αν ανήκεις σε αυτούς, τότε η προτεραιότητά σου δεν είναι η ετήσια απόδοση, αλλά πρώτα από όλα η προστασία της περιουσίας σου από τον πληθωρισμό και στη συνέχεια η καταγραφή κερδών από μελλοντικές υπεραξίες.

Με αυτά τα κριτήρια, αυτός ο κλάδος είχε και συνεχίζει να έχει μικρό επενδυτικό ρίσκο, μιας και πρέπει να είναι κάποιος πολύ άσχετος για να χάσει τα χρήματά του / να μην έχει καθόλου καλούς επενδυτικούς συμβούλους και δικηγόρους στο πλευρό του κλπ.

Η συγκεκριμένη αγορά έχει αυτονομηθεί και λογικά δεν ενέχει μεγάλο κίνδυνο για τον επενδυτή.

Β. Μετοχές 

Εκτίμηση ρίσκου για το 2022: 4 – 7 / 10

Εκτίμηση ρίσκου για το 2023: 4 – 9 / 10

Το 2022 έγραψα:

«Οι μετοχές κινούνται ήδη σε ιστορικά υψηλά και σε κάποιες περιπτώσεις σε αποτιμήσεις που ζαλίζουν. Βέβαια, πάντα υπάρχουν οι ευκαιρίες με κάποιες εταιρείες που έχουν λόγους να εκπλήξουν στο μέλλον. Αν τις εντοπίσεις αυτές τις περιπτώσεις, το λογικό είναι ότι θα κερδίσεις ακόμη και αν αύριο αλλάξει το διεθνές κλίμα.

Σε γενικές γραμμές, αν ξεκινήσει μία διεθνής κρίση είναι μεγάλες οι πιθανότητες να δεις το χαρτοφυλάκιό σου να συρρικνώνεται (αν έχεις σοβαρές θέσεις) ή και απλά να εξαερώνεται (αν «παίζεις τζογαδόρικα»)». 

Εκ του αποτελέσματος αποδείχθηκε ότι και η αγορά έπεσε και εταιρείες συγκεκριμένων κλάδων ανέβηκαν (ενέργεια κλπ), αλλά και πολλά χαρτοφυλάκια συρρικνώθηκαν / εξαερώθηκαν (δες πόσες μετοχές στο εξωτερικό είδαν την τιμή τους να υποχωρεί 60 – 90%).

Το 2023 όλοι οι ξένοι αναλυτές περιμένουν πτώση και δύσκολες στιγμές. Εγώ το μόνο που θα σου πω είναι ότι κάποιες ξένες εταιρείες σου δίνουν έναυσμα να τις μελετήσεις, λόγω του κλάδου στον οποίο δραστηριοποιούνται (ενέργεια, προϊόντα που αγοράζουμε ακόμη και σε κρίση, φαρμακευτικές κλπ). Αλλιώς το ρίσκο είναι υπερβολικά μεγάλο. Μπορεί να ποντάρεις «αντίθετα στο ρεύμα» και να «τινάξεις τη μπάνκα στον αέρα», μπορεί όμως και να τινάξεις τον τραπεζικό σου λογαριασμό και να μείνεις «ταπί και ψύχραιμος».

Μη με ρωτάς για το Ελληνικό Χρηματιστήριο σε χρονιά εκλογών και με κίνδυνο ακυβερνησίας στον ορίζοντα. Σου έχω πει τη γνώμη μου για τις τράπεζες κλπ. Εκτός από 5 – 10 μετοχές ο κίνδυνος απώλειας περιουσίας είναι μεγάλος, κατά την ταπεινή μου γνώμη.

Γ. ETFs (3 – 8 / 10)

Εκτίμηση ρίσκου για το 2022: 3 – 8 / 10

Εκτίμηση ρίσκου για το 2023: 4 – 9 / 10

Απευθύνονται σε λίγους γνώστες, όχι σε κάθε άσχετο που δεν καταλαβαίνει τι κάνουν, τι ρίσκα παίρνουν και πώς πετυχαίνουν αποδόσεις ή όχι. Το μέσο ETF έχει καλύτερη ομάδα διοίκησης, εξελιγμένα software και εξαιρετικά έγκυρη και έγκαιρη πληροφόρηση. Ίσως αυτά που «παίζουν τον δείκτη» κάποιου χρηματιστηρίου να εμπεριέχουν μικρότερο ρίσκο, όμως και πάλι το θέμα αφορά κάποιον πολύ καλό γνώστη.

Αν είσαι τέτοιος, τότε ξέρεις περισσότερα από εμένα. Αν δεν είσαι, τότε για σένα τραγούδησε ο Γιώργος Καμπουρίδης πριν μερικές δεκαετίες το «άστο να μείνουμε φίλοι, δεν υπάρχει ελπίδα καμιά… ο δεσμός μας κομμάτια θα γίνει, άστο να μείνουμε φίλοι».

Δ. Forex (8 – 10 / 10)

Εκτίμηση ρίσκου για το 2022: 8 – 10 / 10

Εκτίμηση ρίσκου για το 2023: 9 – 10 / 10

Αν δεν είσαι «τρελός τσάκαλος» στο θέμα, διάβασε παρακάτω και μην ασχολείσαι με κάτι που μπορεί κυριολεκτικά να σε διαλύσει οικονομικά (και ψυχικά).

Αν είσαι όντως ο «σούπερ ντούπερ ουάου» επενδυτής που ξέρει να παίζει forex, απλά κράτα στο μυαλό σου ότι φέτος η χρονιά θα έχει ακόμη περισσότερους απρόβλεπτους παράγοντες και αναταράξεις…

Ε. Κρυπτονομίσματα / NFTs (5 – 10 / 10)

Εκτίμηση ρίσκου για το 2022: 5 – 10 / 10

Εκτίμηση ρίσκου για το 2023: 8 – 10 / 10

Δυστυχώς όλα όσα έγραψα πέρσι για το θέμα, τόσο στη γενικότερη ανάλυση ρίσκου όσο και στο κείμενο που ανέλυσα τα κρυπτονομίσματα επιβεβαιώθηκαν σε πολύ μεγάλο βαθμό.

Υπενθυμίζω ότι:

• Είμαι υπέρ της τεχνολογίας blockchain και συμφωνώ ότι αυτή και άλλες αντίστοιχες αποτελούν τμήμα του μέλλοντός μας.
• Αυτό όμως δεν έχει καμία σχέση με τη συντριπτική πλειοψηφία των κρυπτονομισμάτων, που απλώς δεν έχουν καμία αξία.
• Αν θέλεις να επενδύσεις στον χώρο, τουλάχιστον φρόντισε να κρατάς τα κρυπτονομίσματά σου εκτός κάποιας μεγάλης πλατφόρμας, μιας και πολλές χρεωκόπησαν το 2022 και αρκετές ακόμη φαίνεται πως «ετοιμάζονται».
• Χρειάζονται εκατοντάδες ώρες μελέτης για να καταλάβεις τα βασικά του κλάδου.
• Απέφυγε τους «ειδικούς» που σου προτείνουν συγκεκριμένα κρυπτονομίσματα, προσπάθησε να βρεις αυτούς που σου περιγράφουν τι χαρακτηριστικά πρέπει να έχει κάτι για να αξίζει την επένδυσή σου.
• Για τα NFT η κατάσταση είναι ίδια και χειρότερη…

Μιλάμε για επένδυση που ενέχει τον κίνδυνο ολοκληρωτικής απώλειας περιουσίας. Προσοχή! Μην επενδύεις λεφτά που χρειάζεσαι!

ΣΤ. Επενδύω σε startups

Εκτίμηση ρίσκου για το 2022: 5 – 10 / 10

Εκτίμηση ρίσκου για το 2023: 4 – 10 / 10

Το ότι υπάρχει κρίση διεθνώς το βλέπουμε και από τη δυσκολία που αντιμετωπίζουν οι περισσότερες (σοβαρές) startups να συγκεντρώσουν κεφάλαια με τις ίδιες αποτιμήσεις που είχαν το 2021. Σήμερα οι τιμές διεθνώς (και στην Ελλάδα) έχουν πέσει, υπάρχουν αρκετές αξιόλογες περιπτώσεις και αν αποφασίσεις να δεις το θέμα με την προοπτική επένδυσης, τότε μην ξεχνάς ότι:

• Αν πετύχεις, θα βγάλεις πολλά χρήματα. Αν αποτύχεις, μάλλον θα χάσεις όλο το κεφάλαιό σου
• Επενδύοντας σε startups ξεχνάς το ποσό της επένδυσης αυτής για αρκετά χρόνια
• Επένδυσε σε δύο στοιχεία: Σε μία εξαιρετική ιδέα που καταλαβαίνεις ότι έχει νόημα και σε μία σοβαρή ομάδα διοίκησης που σε πείθει ότι ξέρει τι κάνει. 
• Όταν ακούς / διαβάζεις για «κοινωνικές δράσεις» των startups που ακόμη δεν έχουν βγάλει δεκάρα, να είσαι επιφυλακτικός (θα παραμείνω ευγενικός).

Ζ. Πράσινη ενέργεια

Εκτίμηση ρίσκου για το 2022: 3 – 10 / 10

Εκτίμηση ρίσκου για το 2023: 3 – 10 / 10

Το ρίσκο υπάρχει μέχρι να ολοκληρώσεις την επένδυση. Μετά έχεις σίγουρο εισόδημα (αν ξέρεις να τη δουλεύεις, κάτι πχ όχι τόσο απλό αν μιλάμε για Βιοαέριο ή Βιομεθάνιο). Μην ακούς αυτούς που λένε πως «δεν αξίζουν άλλο τα φωτοβολταϊκά», ήταν μαθημένοι σε αποδόσεις 25 – 40% και τώρα γκρινιάζουν για το 8 – 12%.

Φέτος αναμένονται πολλές «εξελίξεις» στον κλάδο των φωτοβολταϊκών, με ευκαιρίες για τους έχοντες μετρητά, αλλά και ρίσκο για τους μη γνωρίζοντες τις αλλαγές και εξελίξεις (πχ για τα συμβόλαια PPA).

Η. «Ξεκινώ νέα δουλειά στην Ελλάδα»

Εκτίμηση ρίσκου για το 2022: 5 – 10 / 10

Εκτίμηση ρίσκου για το 2023: 7 – 10 / 10

Για το θέμα έγραψα αναλυτικά πριν μερικούς μήνες, προσπαθώντας να σε προειδοποιήσω για το τι σε περιμένει.

• Αν είσαι άλλος ένας ΑΚΧ (Απροετοίμαστος Κρυπτο-Χαβαλές), τότε πάνε πιάσε δουλειά κάπου για τα επόμενα 2 χρόνια και μετά το ξανασυζητάμε. Θα χάσεις τα αυγά και τα πασχάλια… Έχω γράψει το «όταν είσαι νεκρός χωρίς ακόμη να έχεις καταλάβει ότι έχεις πεθάνει». Διάβασέ το, σου το αφιερώνω.

• Αν σε ενδιαφέρει το εμπόριο, κράτα στο μυαλό σου ότι τα επόμενα δύο χρόνια θα είναι πολύ σκληρά στον χώρο. Δεν μπορώ να σου πω όλα όσα ξέρω για τους περισσότερους κλάδους (συμβουλεύω ανθρώπους από δεκάδες τομείς του επιχειρείν στην Ελλάδα). Πρόσεξε πολύ το θέμα, ειδικά το εμπόριο τροφίμων, που σου φαντάζει εύκολο. «Όλοι θα φάνε» θα πεις, όμως δεν ισχύει πλέον, μιας και αλλάζουν και οι διατροφικές συνήθειες των πολιτών, ενώ μειώνεται και το εισόδημα των καταναλωτών.

• Για τον τουρισμό σου έχω γράψει ολόκληρη ανάλυση. Αν κάνεις το βήμα, να το κάνεις συνειδητοποιημένα, περιμένοντας άπειρες ώρες δουλειάς και κάτι πολύ πιο σοβαρό και δύσκολο από το «θα έρθουν πολλοί τουρίστες, θα βγάλω εύκολα λεφτά». Γίνεται να βγάλεις χρήματα, αλλά με οργάνωση και σωστές κινήσεις. Προσοχή στα φορολογικά θέματα…

• Για την παραγωγή θα πρέπει να μιλάμε για ώρες, ειδικά με τα σημερινά κόστη ενέργειας…

• Τα ευρωπαϊκά κονδύλια είναι καλά, όμως δεν είναι ούτε για όλους, ούτε για τους απροετοίμαστους.

• Μη μου πεις για καφέ / εστιατόριο κλπ αν δεν είσαι εξαιρετικός στο θέμα! Και πρόσεχε τα… συνεταιριλίκια (είπαμε, υπάρχει ο «χρυσός κανόνας για το πώς ανοίγουν και πώς κλείνουν τα καφέ στην Ελλάδα»!)

• Καλές οι εξαγωγές, αν σκοπεύεις να τις προσπαθήσεις, όμως θέλουν και αυτές μελέτη, ειδικά τώρα που το διαθέσιμο εισόδημα σε πολλές χώρες μειώνεται. Επίσης, εκτός από τα ωραία λόγια και τα «ρεκόρ εξαγωγών», μην ξεχνάς πως το επιχειρηματικό περιβάλλον στην Ελλάδα δεν είναι φιλικό για όποιον θέλει να κάνει εξαγωγές.

• Προσπάθησε να κάνεις κάτι πραγματικά «καλό». Όχι καλό για εσένα, αλλά «καλό» όπως θα το κατανοήσει ο πελάτης στον οποίο απευθύνεσαι. (Τι; Δεν ξέρεις να στοχεύσεις τον πελάτη που θα απευθυνθείς; Κατέβασε δωρεάν το βιβλίο μου «το Πρώτο Βήμα» και ανέτρεξε στο σχετικό κεφάλαιο).

Δύσκολο το επιχειρείν το 2023 και το 2024, στο έχω εξηγήσει αναλυτικά και εδώ. 

Αν όμως νιώθεις έτοιμος και ξέρεις τι και γιατί θα κάνεις, τότε προχώρα! Η κρίση γεννά ευκαιρίες για τους σοβαρούς (που είναι πάντα λιγότεροι από όσους απλά νιώθουν «σοβαροί» επειδή βάζουν ένα πουκάμισο, σταυρώνουν τα χέρια και βγάζουν φωτογραφίες / κοιτιούνται στον καθρέφτη και λένε «φτου σου, να μη σε ματιάσω»)

ΥΓ. Έχεις καλό λογιστή στο πλευρό σου; Καλό δικηγόρο; Χωρίς αυτούς + κάποιον που να ξέρει το επιχειρείν καλύτερα από εσένα, μήπως πας στη μάχη χωρίς ασπίδα;

ΥΓ. Ακόμη πιο δύσκολη θα είναι η άσκηση της εύρεσης καλού προσωπικού…

Θ. «Βγαίνω στο εξωτερικό με νέα εταιρεία» (4 – 8 / 10)

Εκτίμηση ρίσκου για το 2022: 4 – 8 / 10

Εκτίμηση ρίσκου για το 2023: 4 – 8 / 10

Εμείς με τον αδερφό μου το κάναμε προ πολλού και είμαστε ευχαριστημένοι με το αποτέλεσμα. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει πως μπορούν / θέλουν να το κάνουν όλοι, όμως βλέπω εκατοντάδες να το επιχειρούν κάθε χρόνο και από αυτούς η συντριπτική πλειοψηφία των σοβαρών τα καταφέρνει, απλά και μόνο λόγω της υγιούς αγοράς και της χαμηλής φορολογίας.

Όλα όσα διάβασες παραπάνω ισχύουν στο απόλυτο, η ευκαιρία θα είναι πιο μεγάλη, αλλά θέλει οργάνωση, προσοχή και καλούς συνεργάτες. Αν δεν το κάνεις σωστά, ο κίνδυνος να χάσεις τα λεφτά σου είναι τεράστιος. Σε κάθε περίπτωση, δεν είναι κακό να ανοίξεις τα φτερά σου, αν είσαι έτοιμος για το επόμενο βήμα, άσε τους «αγωνιστές» να λένε βλακείες και κάνε το σωστό για εσένα και την οικογένειά σου.

Ι. «Θα πάρω δάνειο / θα βρω δάνειο από το εξωτερικό» (8 – 10 / 10)

Εκτίμηση ρίσκου για το 2022: 8 – 10 / 10

Εκτίμηση ρίσκου για το 2023: 9 – 10 / 10

Πρόσεξε τα δάνεια αυτή την περίοδο! Κάνουν τζιζ! Αν δεν ξέρεις τι θα κάνεις με τα (ακριβά) λεφτά που θα δανειστείς, σε λίγα χρόνια θα χάσεις τα πάντα!

Επίσης, μην πιστεύεις τα παραμύθια για μικρά παιδιά ότι υπάρχουν δάνεια χωρίς εγγυήσεις, επιδοτήσεις από άλλες χώρες που θα τις πάρεις εύκολα και θα τις φέρεις στην Ελλάδα κλπ. Σοβαρέψου, μεγάλος άνθρωπος είσαι πια, ενήλικος. Οι πάσης φύσεως απατεώνες δεν κάνουν κάτι άλλο πέρα από το να σε «δαγκώσουν» λίγο ή πολύ. 

Οι προσωπικές μου επενδυτικές επιλογές

1. Το 2022 αποφασίσαμε μαζί με τον αδερφό μου να συνεχίσουμε μεν τη δουλειά μας στη διανομή βιολογικών φρούτων και λαχανικών στη Ρουμανία (που εξάγουμε κυρίως από την Ελλάδα), όμως να βγάλουμε από πάνω μας το ρίσκο που αυτή εμπεριέχει και είναι πολύ μεγάλο, όπως ισχύει και για κάθε εμπορική δουλειά, ειδικά για αυτές που έχουν ως πελάτη τοsuper market και εμμέσως μόνο τον τελικό καταναλωτή.

2. Θα διατηρήσουμε την ενασχόλησή μας με τα ψάρια (επίσης εξάγοντας από την Ελλάδα), πάλι όμως ελέγχοντας προσεκτικά το ρίσκο της.

3. Επίσης θα αναπτύξουμε περαιτέρω το κομμάτι της συμβουλευτικής για τις επενδύσεις και το επιχειρείν, μιας και οι κριτικές των ανθρώπων που μας συμβουλεύονται μας δείχνουν ότι καταφέρνουμε να προσφέρουμε υπεραξία και γνώση.

4. Η ίδρυση εταιρειών στη Ρουμανία θα συνεχίσει ως αντικείμενό μας (το 2022 μάλλον φτάσαμε να εκπροσωπούμε το 35 – 40% όλων των Ελλήνων που έκαναν εταιρεία στη Ρουμανία!), προσθέτοντας όμως και την πρώτη μας προσπάθεια να προωθήσουμε την Ελλάδα σε ξένους, για θέματα όπως το Family Office, εταιρείες του νόμου 89 κλπ

= για μικρούς και μεσαίους στο επιχειρείν η Ρουμανία παραμένει μία σοβαρή επιλογή. Για τους πολύ πλούσιους η Ελλάδα αρχίζει να αποκτά ενδιαφέρον και θέλουμε να τοποθετηθούμε στη συγκεκριμένη αγορά, με εξαιρετικούς συνεργάτες + τη γνώση που έχουμε ήδη αποκτήσει.

5. Στη Ρουμανία θα προχωρήσουμε περαιτέρω στην αδειοδότηση φωτοβολταϊκών έργων (η δουλειά μας με το μεγαλύτερο ρίσκο, μέχρι να βγει η άδεια). Μακάρι να βγάλουμε άκρη για να ασχοληθούμε με το θέμα και στην Ελλάδα, προς το παρόν δεν το έχουμε καταφέρει.

6. Τέλος (last but not least, που λέμε και εμείς στην Κατερίνη), φέτος θα ξαναμπούμε στον χώρο των ακινήτων, που γνωρίζουμε πολύ καλά για σχεδόν δύο δεκαετίες.

• Το βήμα αυτό θα γίνει στην Ελλάδα, όπου στα νότια προάστια της Αθήνας θα προχωρήσουμε (μαζί με συνεταίρους) στη δημιουργία εταιρείας που θα αναπτύσσει brandedοικιστικά έργα εξαιρετικά υψηλών προδιαγραφών.
• Λόγω καλών τοποθεσιών (location, location, location), εξαιρετικής ποιότητας κατασκευής κλπ, στόχος μας είναι ένα μικρότερο κέρδος από αυτά που διαφημίζουν άλλοι. (Δεν κτίζεις όνομα, αν δεν προσφέρεις ποιότητα).
• Θεωρούμε ότι είναι μία αγορά που έχει τις λιγότερες πιθανότητες να «μπλοκάρει» σε μία κρίση, ενώ απευθύνεται σε πλούσιους Έλληνες, πλούσιους ξένους και αλλοδαπούς που ενδιαφέρονται για golden visa.
• Μαζί με την ομάδα μας ετοιμάζουμε αρκετά σοβαρή δουλειά στον χώρο της προσέλκυσης επενδυτών, κυρίως από το εξωτερικό (αλλά ήδη έχω και αρκετούς Έλληνες ενδιαφερόμενους).
• Συμπληρωματικά με το κομμάτι της ανάπτυξης, θα ασχοληθούμε προσεκτικά και ως επενδυτικοί σύμβουλοι ακινήτων στη νότια Αθήνα, για περιορισμένα ακίνητα και επενδυτικές προτάσεις, με σοβαρότητα και υπευθυνότητα, προκειμένου να αποδείξουμε ότι μπορούμε να αποτελέσουμε τμήμα της μειοψηφίας των καλών επαγγελματιών του κλάδου.

Δηλαδή το 2023:

• Μειώνουμε το ρίσκο μας
• Μεταφέρουμε τις δυνάμεις και τα κεφάλαιά μας σε κλάδους που συνεχίζουν να έχουν προοπτική
• Κάνουμε βήματα που μελετάμε εδώ και μήνες / χρόνο
• Κινούμαστε σε αντικείμενα που γνωρίζουμε / έχουμε εμπειρία και προστιθέμενη αξία για να προσφέρουμε

(Στα έγραψα όλα αυτά για να ξέρεις και τη δικιά μου προσέγγιση για τις επενδύσεις και το επιχειρείν φέτος, μιας και μεταξύ μας θέλω να υπάρχει διαφάνεια και ειλικρίνεια + όταν σου γράφω για τα θέματα αυτά, σου γράφω ως κάποιος που είναι μέσα στην αγορά, παίρνει και ο ίδιος τα ρίσκα του και λαμβάνει κάθε ημέρα / εβδομάδα / μήνα δεκάδες αποφάσεις για τον ίδιο / συμβουλεύει άλλους).

2023: Η χρονιά που η σωστή διαχείριση του ρίσκου θα έχει τη μεγαλύτερη δυνατή σημασία

Φέτος σου προτείνω πρώτα και πάνω από όλα να μελετήσεις τα πάντα έχοντας υπόψη σου το ρίσκο κάθε επιλογής και το πώς θα τοποθετηθείς απέναντι σε αυτό, πώς θα συνδυάσεις / μειώσεις την έκθεσή σου σε μεγάλο κίνδυνο και πώς θα βάλεις τις βάσεις για να πετύχεις τους στόχους σου.

Κάνε ό,τι θέλεις, μόνο κάντο με στρατηγική και πλάνο, για να αυξήσεις τις πιθανότητες επιτυχίας σου!

Καλή επιτυχία!

Εσύ τι γνώμη έχεις;

ΥΓ. Η διάσημη πολιτικός δεν έδωσε ιδιαίτερη σημασία στους άπλυτους τσομπανοχώριατους που της υποσχέθηκαν μαζεμένους σταυρούς (ως μοναδικό τους σχέδιο για να τη δελεάσουν να διαλέξει έναν τους και να δώσει το νούμερο του κινητού της) και από αυτά που άκουσα ένας έφαγε και «παντόφλα» στο σπίτι, όταν η σύζυγος ανακάλυψε ότι ξόδεψε όλο τους τον οικογενειακό προϋπολογισμό στον Μάκη…